Bezpieczeństwo maszyn, w tym stanowisk zrobotyzowanych, to jeden z najbardziej newralgicznych aspektów wdrażania automatyzacji i robotyzacji procesów przemysłowych. Gdy inwestycja dobiega końca, a maszyna zostaje uruchomiona, pojawia się kluczowe pytanie: kto ponosi odpowiedzialność za bezpieczeństwo – producent czy użytkownik? Na pierwszy rzut oka odpowiedź wydaje się prosta, jednak w rzeczywistości granice tej odpowiedzialności są płynne, a jej zakres zależy od wielu czynników. W tym artykule przyglądamy się, jak w praktyce wygląda podział obowiązków pomiędzy producentem a pracodawcą oraz na co zwrócić uwagę, by uniknąć problemów podczas kontroli Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) lub w razie wypadku przy pracy.
Odpowiedzialność producenta (integratora) – czyli bezpieczeństwo „fabryczne”
Na etapie projektowania i budowy maszyny pełną odpowiedzialność za jej bezpieczeństwo ponosi producent. Nie ma przy tym znaczenia, czy mówimy o stanowisku półautomatycznym, pojedynczej maszynie czy celi zrobotyzowanej. Każde urządzenie, które spełnia definicję maszyny w rozumieniu przepisów, musi spełniać szereg wymagań prawnych i technicznych.
Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1230 w sprawie maszyn (które zastępuje od 20 stycznia 2027 r. dotychczas obowiązującą Dyrektywę Maszynową 2006/42/WE, wdrożoną w Polsce poprzez rozporządzenie w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn), to właśnie na producencie spoczywa obowiązek zapewnienia, aby maszyna:
- została poddana ocenie zgodności,
- spełniała zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,
- posiadała kompletną dokumentację techniczną, dostępną dla organów kontroli rynku,
- była wyposażona w instrukcję obsługi opracowaną w języku użytkownika, zgodnie z wymaganiami przepisów,
- była oznakowana znakiem CE,
- miała wystawioną ważną deklarację zgodności.
To właśnie te elementy stanowią podstawę formalnego potwierdzenia, że maszyna jest bezpieczna i może zostać wprowadzona do obrotu na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
W przypadku linii zrobotyzowanych sytuacja jest jednak bardziej złożona. Integrator, tworząc kompletną linię, łączy często ze sobą kilka maszyn, urządzeń i systemów w taki sposób, aby działały jak jeden organizm, z wspólnym celem produkcyjnym, wzajemnie powiązanymi funkcjami oraz wspólnym układem sterowania, w tym obwodami bezpieczeństwa. W takiej sytuacji to właśnie integrator staje się w rozumieniu przepisów producentem zespołu maszyn i ma obowiązek przeprowadzić pełną ocenę zgodności dla całej zrobotyzowanej linii produkcyjnej, tak jak dla jednej maszyny, a nie jedynie dla poszczególnych komponentów wchodzących w jej skład.
Odpowiedzialność pracodawcy – czyli bezpieczeństwo „operacyjne”
W momencie, gdy maszyna, stanowisko zrobotyzowane lub linia produkcyjna zostaje oddane do użytku w zakładzie, zaczynają obowiązywać przepisy Kodeksu pracy, rozporządzenia w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn oraz inne krajowe regulacje. Oznacza to, że od chwili instalacji i uruchomienia urządzenia pełną odpowiedzialność za bezpieczeństwo i higienę pracy przejmuje pracodawca.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami to właśnie on odpowiada m.in. za:
- przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy,
- dopuszczenie maszyn do użytkowania,
- szkolenie pracowników w zakresie obsługi i bezpieczeństwa,
- prowadzenie kontroli i przeglądów oraz rejestrowanie i archiwizowanie ich wyników,
- utrzymanie systemów bezpieczeństwa w stanie pełnej sprawności i zgodności.
Jeśli więc nawet nowa maszyna posiada oznakowanie CE oraz deklarację zgodności i została dopiero co zainstalowana na terenie zakładu produkcyjnego, ale posiada niewłaściwie zabezpieczone strefy zagrożenia, to w razie wystąpienia zdarzenia wypadkowego odpowiedzialność za jego skutki spoczywa na pracodawcy.
Bezpieczny start nowej robotyzacji, czyli jak przygotować się do dopuszczenia maszyny do pracy
Jak już wspomniano wcześniej, sam fakt, że maszyna posiada deklarację zgodności i oznakowanie CE, nie oznacza jeszcze, że może być użytkowana. W najlepszym interesie klienta końcowego jest dopilnowanie, aby producent (lub integrator) na każdym etapie cyklu życia maszyny rozumiał i stosował zarówno najlepsze praktyki inżynierskie, jak i aktualne wymagania prawne dotyczące bezpieczeństwa. Temat bezpieczeństwa maszynowego powinien być obecny od samego początku projektu inwestycyjnego, już przy opracowywaniu specyfikacji wymagań użytkownika, podczas cyklicznych spotkań projektowych między producentem a odbiorcą, a także w trakcie odbiorów FAT i SAT. To właśnie na tych etapach można wychwycić błędy projektowe, braki w zabezpieczeniach czy nieścisłości w dokumentacji, zanim maszyna trafi do użytkowania.
Po zakończeniu inwestycji w automatyzację lub robotyzację praca nad bezpieczeństwem się nie kończy. Bezpieczeństwo nie jest stanem trwałym i z upływem czasu może się pogarszać, zwłaszcza gdy zmieniają się warunki pracy, sposób użytkowania maszyny, przeprowadza się remonty lub wprowadza istotne modyfikacje w jej konstrukcji bądź sterowaniu. Dlatego należy regularnie weryfikować i oceniać stan bezpieczeństwa maszyn, by mieć pewność, że nadal spełniają one wymagania przepisów i nie stwarzają zagrożenia dla personelu.
Jeśli chcesz mieć pewność, że Twoja automatyzacja lub robotyzacja zostanie wdrożona bezpiecznie, możesz powierzyć to nam. Wykorzystując nasze doświadczenie oraz niezależne audyty bezpieczeństwa, zadbamy o Twój interes na każdym etapie procesu inwestycyjnego od koncepcji po uruchomienie, tak aby potwierdzić, że ryzyko jest akceptowalne, a urządzenie może zostać dopuszczone do eksploatacji.
Podsumowanie
Bezpieczne stanowisko zrobotyzowane to efekt współpracy pomiędzy producentem (integratorem) i użytkownikiem. Producent odpowiada za projekt, konstrukcję i zgodność maszyny z wymaganiami zasadniczymi, natomiast po jej uruchomieniu odpowiedzialność przejmuje pracodawca, który musi zapewnić bezpieczne warunki eksploatacji oraz zgodność maszyny z wymaganiami minimalnymi.
Aby mieć pewność, że cały proces – od projektu po użytkowanie – przebiega zgodnie z wymaganiami:
- traktuj bezpieczeństwo maszynowe jako integralny element każdego etapu inwestycji,
- uwzględniaj kwestie bezpieczeństwa już przy tworzeniu specyfikacji wymagań użytkownika i podczas odbiorów FAT/SAT,
- w trakcie eksploatacji regularnie weryfikuj stan zabezpieczeń i aktualność oceny ryzyka.
Pamiętaj, że odpowiedzialność za bezpieczeństwo maszyn to ciągły proces, który wymaga nadzoru, systematycznej kontroli i współpracy wszystkich stron zaangażowanych w projekt. Świadome podejście do bezpieczeństwa to nie tylko obowiązek prawny, ale przede wszystkim inwestycja w stabilność, wydajność i długofalową niezawodność produkcji.